Ochrona prawna sygnalistów w ramach Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1937

Dyrektywa o sygnalistach wprowadza szereg środków ochrony osób decydujących się na zgłoszenie naruszeń prawa w swojej firmie, organizacji czy urzędzie. Zasada poufności, wewnętrzne kanały dokonywania zgłoszeń, czy zakaz działań odwetowych  - to tylko nieliczne przykłady mechanizmów, jakie mają chronić sygnalistów. Kto i na jakie wsparcie może liczyć w świetle przepisów Dyrektywy?  

Ugruntowanie whistleblowingu w UE to nadrzędny cel Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1937 w sprawie ochrony osób zgłaszających przypadki naruszenia prawa Unii (dalej: Dyrektywa). Zjawisko to, choć w UE obecnie bliżej nieznane, niebawem stanie się faktem, a obowiązkami wynikającymi z dyrektywy obciążone zostanie pokaźne grono podmiotów. Na implementacje przepisów dyrektywy Państwa członkowskie UE mają czas wyłącznie do 17 grudnia 2021 r. więc warto zacząć przygotowywania  do zmian. Nowe przepisy mają za zadanie stworzenie przyjaznego środowiska dla tzw. sygnalistów - osób, które decydują się na zgłoszenie naruszeń prawa wewnątrz danego podmiotu. Ma się to odbyć dzięki nałożeniu na urzędy, przedsiębiorstwa czy organizacje społeczne obowiązków związanych z organizacją bezpiecznych kanałów zgłoszeń, czy zapewnieniem ochrony przed działaniami odwetowymi. Jakie mechanizmy ochrony sygnalistów przewiduje Dyrektywa i kogo one obejmą?

Warunki objęcia ochroną prawną

Dyrektywa bardzo szeroko zakreśla grono podmiotów uprawnionych do skorzystania
z przewidzianych w niej mechanizmów ochronnych. Zgodnie z art. 4 Dyrektywy, jej przepisy znajdą zastosowanie wobec osób dokonujących zgłoszenia, pracujących w sektorze prywatnym lub publicznym, które uzyskały informacje na temat naruszeń w kontekście związanym z pracą – chodzi przede wszystkim o:

• pracowników w rozumieniu art. 45 ust. 1 TFUE, w tym urzędników służby cywilnej;
• osoby prowadzące działalność na własny rachunek w rozumieniu art. 49 TFUE;
• akcjonariuszy lub wspólników oraz osób będących członkami organu administrującego, zarządzającego lub nadzorczego przedsiębiorstwa, w tym członków niewykonawczych, a także wolontariuszy i stażystów, bez względu na to czy otrzymują oni wynagrodzenie;
• osoby pracujące pod nadzorem i kierownictwem wykonawców, podwykonawców
  i dostawców.

Co więcej, ochronie podlegać będą także osoby dokonujące zgłoszenia w przypadku, gdy dokonują one zgłoszenia lub ujawnienia publicznego informacji na temat naruszeń, jakie uzyskały w ramach stosunku pracy, który już ustał, a także osoby których stosunek pracy ma zostać dopiero nawiązany, jeśli uzyskały one informacje w związku z procesem rekrutacji lub innych przedumownych negocjacji. W uzasadnionych przypadkach wskazane w rozdziale VI Dyrektywy środki ochronne znajdą zastosowanie również w stosunku do:

1. osób pomagających w dokonaniu zgłoszenia,
2. osób trzecich powiązanych z osobami dokonującymi zgłoszenia, które mogą doświadczyć działań odwetowych w kontekście związanym z pracą, takich jak współpracownicy lub krewni osób dokonujących zgłoszenia;
3. podmiotów prawnych, które stanowią własność osoby dokonującej zgłoszenia, dla których taka osoba pracuje lub które są w inny sposób z nią powiązane w kontekście związanym z pracą.

Jak widać, z ochrony skorzystać będzie mogło pokaźne grono podmiotów – od pracowników etatowych, przez praktykantów i stażystów, nawet po krewnych osób dokonujących zgłoszeń. Wskazane podmioty będą mogły zostać objęte ochroną, jednakże tylko w określonych warunkach – po pierwsze – jeżeli miały uzasadnione podstawy, by sądzić, że będące przedmiotem zgłoszenia informacje na temat naruszeń są prawdziwe w momencie dokonywania zgłoszenia i że informacje takie są objęte zakresem stosowania niniejszej dyrektywy – po drugie – jeżeli dokonały zgłoszenia wewnętrznego, zewnętrznego lub ujawnienia publicznego.

Zewnętrzne i wewnętrzne kanały dokonywania zgłoszeń

Przepisy Dyrektywy zakładają obowiązek utworzenia zewnętrznych i wewnętrznych kanałów służących dokonywaniu zgłoszeń, z których sygnaliści będą mogli skorzystać. Obowiązkiem stworzenia kanałów wewnętrznych obciążone będą podmioty sektora publicznego i prywatnego (zatrudniające co najmniej 50 pracowników), zaś w przypadku kanałów zewnętrznych zostaną wyznaczone odpowiednie organy państwowe właściwe do przyjmowania zgłoszeń i podejmowania działań następczych. Kanały przyjmowania zgłoszeń powinny być tak zaprojektowane i obsługiwane, że zapewnią ochronę tożsamości sygnalisty i innych osób oraz uniemożliwią dostęp do nich osobom niepowołanym.

Zasada poufności

Jednym z ważniejszych środków ochrony sygnalistów jest obowiązek zachowania poufności przewidziany w art. 16 Dyrektywy. Polegać on ma na konieczności bezwzględnego zapewnienia, że tożsamość osoby dokonującej zgłoszenia nie zostanie ujawniona (bez wyraźnej zgody tej osoby) żadnym osobom nieupoważnionym do przyjmowania zgłoszeń i podejmowania działań następczych. Obowiązek ten tyczy się wszelkiego rodzaju informacji, które bezpośrednio lub pośrednio mogą wskazywać na tożsamość osoby dokonującej zgłoszenia.

Zakaz działań odwetowych

Zgodnie z art. 19 Dyrektywy, wobec osób dokonujących zgłoszeń zakazane będzie podejmowanie działań odwetowych, a także gróźb i prób tych działań. Przez działania odwetowe rozumieć należy bezpośrednie lub pośrednie działanie lub zaniechanie mające miejsce w kontekście związanym z pracą, które jest spowodowane zgłoszeniem wewnętrznym lub zewnętrznym lub ujawnieniem publicznym i które wyrządza lub może wyrządzić nieuzasadnioną szkodę dla osoby dokonującej zgłoszenia. W szczególności rozumieć przez to należy takie formy działania jak m.in.:

1. zawieszenie, udzielenie przymusowego urlopu bezpłatnego, zwolnienie, degradacja, wstrzymanie awansu,
2. przekazanie obowiązków, zmiana miejsca pracy, obniżenie wynagrodzenia, wstrzymanie szkoleń, zmiana miejsca pracy,
3. negatywna ocena wyników lub negatywna opinia o pracy, nałożenie na pracownika kary, nagany i innych środków dyscyplinarnych;
4. mobbing, przymus, zastraszanie, wykluczenie, dyskryminacja, niekorzystne lub niesprawiedliwie traktowanie;
5. nieprzekształcenie umowy o pracę na czas określony w umowę na czas nieokreślony, gdy można oczekiwać oferty stałego zatrudnienia, nieprzedłużenie lub wcześniejsze rozwiązanie umowy;
6. spowodowanie szkody, w tym nadszarpnięcie reputacji danej osoby (np. w mediach społecznościowych) lub strat finansowych;
7. umieszczenie na tzw. ,,czarnej liście’’, które może spowodować brak możliwości zatrudnienia w danym sektorze lub danej branży;
8. odebranie licencji, zezwolenia;
9. skierowanie na badanie psychiatryczne czy lekarskie.

Powyższy katalog stanowi jedynie przykładowe wyliczenie – działania odwetowe mogą przybierać różne formy, w związku z czym zakazane jest podejmowanie jakichkolwiek działań tego rodzaju.

Środki ochrony przed działaniami odwetowymi

Opisywany powyżej zakaz oparty musi być o konkretne środki mające na celu ochronę sygnalistów, do podjęcia których zobowiązane będą określone podmioty. W Dyrektywie przykładowo wskazuje się, że sygnaliści dokonujący zgłoszenia lub ujawnienia publicznego nie naruszają żadnych ograniczeń w zakresie ujawniania informacji i nie ponoszą żadnej odpowiedzialności w związku z takim zgłoszeniem lub ujawnieniem publicznym, pod warunkiem że miały uzasadnione podstawy, by sądzić, że zgłoszenie lub ujawnienie publiczne takich informacji jest niezbędne do ujawnienia naruszenia zgodnie z niniejszą dyrektywą. Co do zasady, nie będą ponosić także odpowiedzialności w związku z uzyskaniem informacji będących przedmiotem zgłoszenia lub ujawnienia publicznego lub dostępem do takich informacji, pod warunkiem że takie uzyskanie lub dostęp nie stanowią odrębnego czynu zabronionego.

Ciekawym rozwiązaniem jest specyficzny ciężar dowodowy w postępowaniach przed sądami lub innymi organami w zakresie szkody poniesionej przez osobę dokonującą zgłoszenia. Jeżeli osoba taka twierdzi, iż w wyniku zgłoszenia lub dokonania ujawnienia publicznego poniosła szkodę, przyjmuje się, że szkoda została wyrządzona w ramach działań odwetowych za zgłoszenie lub ujawnienie publiczne. W takich sytuacjach to na osobie, która podjęła działania powodujące szkodę, spoczywa ciężar udowodnienia, że działania te przeprowadziła z należycie uzasadnionych powodów.

Sygnalistom przysługiwać będzie także – w stosownych przypadkach – dostęp do środków zaradczych w odpowiedzi na działania odwetowe, w tym do tymczasowych środków ochrony prawnej w trakcie toczącego się postępowania sądowego, zgodnie z prawem krajowym.

Sygnaliści mają być również, co do zasady, zwolnieni z odpowiedzialności w wyniku dokonania zgłoszenia lub ujawnienia publicznego w postępowaniach np. o zniesławienie, naruszenie praw autorskich, tajemnicy przedsiębiorstwa, przepisów o ochronie danych osobowych czy też w postępowaniach o roszczenia odszkodowawcze na podstawie prawa prywatnego, publicznego lub zbiorowego prawa pracy. Osobom tym przysługiwać będzie uprawnienie wystąpienia o umorzenie takiego postępowania, przy jednoczesnym powołaniu się na zgłoszenie lub ujawnienie, jeśli osoby te miały uzasadnione podstawy, by sądzić, że zgłoszenie lub ujawnienie publiczne jest niezbędne do ujawnienia naruszenia zgodnie z Dyrektywą.

Środki wsparcia

Zadaniem państw członkowskich będzie również stworzenie infrastruktury szeroko rozumianych środków wsparcia dla sygnalistów. W Dyrektywie przykładowo wskazuje się na konieczność stworzenia bezpłatnego i ogólnodostępnego dostępu do kompleksowych i obiektywnych informacji odnośnie środków ochrony prawnej przysługującej sygnalistom. Innym z proponowanych środków wsparcia jest m.in. dostęp do pomocy prawnej, doradztwa prawnego. Państwa członkowskie będą mogły wprowadzić także przepisy przewidujące środki pomocy finansowej, jak również wsparcie psychologiczne i inne rodzaje pomocy.

Warto na zakończenie wskazać, że obowiązki i wymagania związane z realizacją postanowień Dyrektywy nakładają na podmioty szereg nowych obowiązków. Niejako zmuszają do przedefiniowania funkcjonowania organizacji w ramach regulacji otoczenia legislacyjnego. Sama Dyrektywa nie wzbudza emocji podobnych do osławionego „RODO” niemniej można stwierdzić, że implementowane obowiązki mają równie rewolucyjny charakter, który wymagając efektywnego i adekwatnego podejścia.